The Hitchhiker’s Guide To The Night Sky - 04/10/2022

Figuur 1: Op 4 oktober vindt er een ISS passage plaats van 19u40 tot 19u47. Hierbij scheert het ISS op nauwelijks 1° van de halfverlichte maan.

Fguur 2: Op 8 oktober bereikt Mercurius zijn grootste westelijke elongatie. Kijk hiervoor vanaf 7u bijna pal in het oosten, laag aan de horizon.

De werkgroep sterrenkunde brengt The Hitchhikers’s Guide To The Night Sky terug! Zie het als een tweede seizoen waarin het ontdekken van de sterrenhemel verder gaat. We proberen u opnieuw wegwijs te maken aan de hemel door mooie verschijnselen onder de loep te nemen, zowel in een kort overzicht bovenaan de blogpost, als in een uitgebreidere uitleg in de blogpost zelf.

Seizoen 1 van deze blogreeks kwam tot stand als een alternatief op de sterrenkijkavonden die we plots niet meer konden organiseren wegens corona. Het doet ons veel deugd te kunnen zeggen dat heden ten dage beiden worden waargemaakt. Dit betekent dus dat er binnenkort opnieuw een keileuke sterrenkijkavond aankomt. Noteer dus alvast woensdag 12 oktober in uw agenda, want dan spreekt Wim Lahaye over satelliettoepassingen, waarna we bij helder weer de telescopen bovenhalen om opnieuw gezellig samen naar de sterren te kijken. Inschrijven is gratis en kan hier. Tot dan, en voor nu: veel leesplezier!

1 ISS Passage

Het International Space Station (ISS) wordt sinds 2000 permanent bewoond, en hoewel eerder al werd geopperd dat het ruimtestation buiten gebruik zou worden gesteld in 2020, zouden volgens nieuwe speculaties de onderzoeken aan boord nog zeker doorgaan tot 2030. Tegen dan zal de hoogte van de baan waarin het ISS zich bevindt al geleidelijk afgenomen zijn, zodat het ISS uiteindelijk in de oceaan kan neerstorten.

Voorlopig bevindt het ruimtestation zich echter nog op zo’n 410km boven het aardopper- vlak, waar het met een snelheid van 28.000km/u zijn baan rond de Aarde vervolledigt. Een hoogte van h = 410km vertelt dat het ISS zich op een afstand

r = R_A + 410km = 6371km + 410km = 6781km (1)

van het centrum van de Aarde bevindt, waarbij RA de straal van de Aarde voorstelt. Hiermee komt een omloop overeen van

P = 2πr = 42.606km (2)

Waardoor de omloopperiode van het ISS rond de Aarde wordt gegeven door

t = P v = 42.606km 28.000km/u = 1, 52u ≈ 91min (3)

Heavens Above verzamelt alle overgangen van het ISS boven ingegeven coördinaten en lijst op wanneer het de moeite is om naar buiten te gaan en te zoeken naar het ISS.

Vandaag, op 4 oktober, zal het ISS rond 19u40 in het westen opkomen, waarbij het, na een maximale hoogte bereikt te hebben van zo’n 30◦, terug ondergaat in het zuid-zuid-oosten rond 19u47. Echt ideaal zijn de waarneemomstandigheden nog niet, de zon is slechts een half uur eerder onder gegaan en het ISS blijft vrij laag aan de horizon. Toch willen we u dit verschijnsel meegeven, omdat het ISS op een dichte afstand langs de maan passeert, wat wel een leuke samenstand is. Figuur 1 toont dat meer in oostelijke richting ook de planeet Saturnus mooi aan de hemel pronkt.

2 Grootste Westelijke Elongatie Mercurius

Mercurius waarnemen is geen simpele opgave. De kleinste planeet van ons zonnestelsel staat immers het dichtst bij de zon, waardoor vanop Aarde gezien Mercurius enkel kort voor zonsopkomst of net na zonsondergang te zien is. Doordat vanaf de Aarde gezien Mercurius een binnenplaneet is, zal de planeet zich nooit verder dan een bepaalde maxi- male afstand van de zon bevinden aan het hemelgewelf, zoals te zien is op figuur 4.

Zowel Mercurius als Venus hebben dus een maximale elongatie, aangezien beiden binnen- planeten zijn gezien vanaf de Aarde. Mercurius’ grootste elongatie bedraagt 28◦. Toch staat de planeet bijna nooit zo ver van de zon, ook nu niet. We zullen het met een elon- gatie van 18◦ moeten doen, en dit heeft te maken met het feit dat planeetbanen geen perfecte cirkels zijn. Meer zelfs nog, de baan van Mercurius heeft met 0,21 de grootste excentriciteit van alle planeetbanen uit ons zonnestelsel. Ter vergelijking: de excentrici- teit van de baan van de Aarde bedraagt 0,02. Hierbij willen we u er even aan herinneren 3

dat de excentriciteit e van een ellips bepaalt hoe ellipsvormig die er precies uitziet. Zo is e = 0 een perfecte cirkel, en e = 1 een paraboolbaan (dus een niet gebonden planeet aan het zonnestelsel als het ware).

Op 8 oktober bereikt Mercurius zijn grootste westelijke elongatie, wat betekent dat hij voor zonsopkomst te zien is, zoals getoond in figuur 2. Vroege vogels kunnen Mercurius proberen terugvinden omstreeks 7u in oostelijke richting. Op dat ogenblik bevindt Mer- curius zich echter met een hoogte van slechts 7◦ heel laag boven de horizon. Wie langer wacht zal de planeet hoger aan de hemel kunnen waarnemen, maar vergeet niet dat de zon omstreeks 8u opkomt en het dus al eens storend zou kunnen schemeren hoe langer u wacht.

3 Maan Trekt door Sterrenbeeld Stier

Een afnemende maan (het was volle maan op 9 oktober) staat eerst en vooral op woensdag 12 oktober in de buurt van de Pleiaden, ook wel de zeven zussen genoemd. Voor de boe- kenliefhebbers onder ons: De namen van de zeven zussen uit de gelijknamige boekenreeks van Lucinda Riley zijn vernoemd naar de namen van de zeven helderste sterren van de Pleiaden, die op hun beurt natuurlijk vernoemd zijn naar zeven nimfen uit de Griekse mythologie. De Pleiaden is het bekendste voorbeeld van een open sterrenhoop, een groep sterren die samen geboren zijn uit eenzelfde gaswolk en in de loop der miljoenen jaren elk hun eigen weg gaan. De soms zichtbare blauwe gloed rond de Pleiaden is nog een herin- nering aan de gaswolk waaruit ze samen ontstaan zijn. Op figuur 5 ziet u een beter beeld van de Pleiaden. Opmerkelijk is dat mensen het vaak verwarren met het sterrenbeeld kleine beer, door de toch ook wel zichtbare vorm van een klein steelpannetje.

Een dag later kunt u opnieuw naar buiten gaan om de maan aan de hemel te vinden, ditmaal in de buurt van de ster Aldebaran. Aldebaran is Arabisch en wil zoveel zeggen als ’het oog van de woeste stier’. Het is dan ook niet verwonderlijk dat met veel fantasie deze ster de positie van het oog van het sterrenbeeld stier inneemt aan de hemel. Al- debaran is een rode reus, en ziet er ook vanop Aarde roodgekleurd uit. Het feit dat na zonsondergang deze ster al boven de horizon staat, is een teken dat de winter eraan komt. Aldebaran is dan ook lid van het asterisme winterzeshoek, waar we het ongetwijfeld nog gaan over hebben in toekomstige artikels.

Als laatste dag van de drie-op-een-rij samenstand-dagen, is het de buurt aan de planeet Mars om met de maan samen aan de hemel te pronken, zoals te zien in figuur 3. Mars staat tussen de horens van het sterrenbeeld stier, en staat initieel laag aan de horizon bij zonsondergang. Een beetje geduld tot in de vroege uurtjes van de volgende dag zorgt voor het beste zicht op de rode planeet. Komende periode komen Mars en de Aarde dichter bij elkaar, waardoor de planeet opnieuw relatief groot oogt door de telescoop, en ook mooie structuren op het oppervlak goed zichtbaar zijn. Dit natuurlijk onder voorwaarde dat de opkomende stofwolken van het aankomende stormseizoen op Mars het zicht niet belemmeren. Figuur 6 toont het verschil in grootte van Mars door een telescoop voor de afgelopen en komende periode.

4 Toemaatje

Als leuke afsluiter hebben we voor u een wonderlijk fenomeen dat helaas niet te zien zal zijn vanuit België, maar desalniettemin het vermelden waard is. Op 12 oktober zal de ster Pollux uit het sterrenbeeld tweelingen immers enkele seconden niet zichtbaar zijn aan de hemel. Hij zal immers bedekt worden door planetoïde 303 Josephina.

Planetoïden zijn kleine brokstukken ter grootte van enkele tientallen meters tot enkele honderden kilometers die zich in een baan rond de zon bevinden, voornamelijk tussen de planeetbanen van Mars en Jupiter. 303 Josephina heeft een diameter van ongeveer 100 km en heeft een magnitude van 14,6. Magnitude is niets anders dan een manier om uit te drukken hoe helder een object aan de hemel is. Hoe lager de waarde, hoe helderder het object. Wetende dat de helderste sterren aan de hemel een magnitude rond de 0 hebben (je kan ook negatief gaan in waarden), en het menselijk oog tot magnitude 6 kan waarnemen met het blote oog, maakt duidelijk dat deze planetoïde niet zo simpel kan worden gespot aan de hemel, ook niet met hulpstukken.

Op 12 oktober bedekt de planetoïde de heldere ster Pollux (magnitude 1,2), waardoor een anders prominent aanwezige ster plots verdwenen is van de sterrenhemel.

Het fenomeen duurt niet lang (6,5 seconden), en is ook enkel zichtbaar rond het noordpoolgebied. De beperkte zichtbaarheid in zowel tijd als ruimte is te wijten aan de relatief kleine afme- tingen van 303 Josephina. Vergelijk het gerust met een zonsverduistering die in sommige werelddelen totaal kan zijn, en in andere gedeeltelijk in verschillende degradaties, of zelfs niet zichtbaar.

Hiermee sluiten we de eerste blogpost van deze nieuwe reeks alweer af. Bedankt voor het lezen en tot de volgende post (en daartussen natuurlijk tot op de sterrenkijkavond! 😉 ).