The Hitchhiker's Guide To The Night Sky | Vereniging voor Natuurkunde

We demand rigidly defined areas of doubt and uncertainty!
–
Douglas Adams

Nu we goed en wel aan ons tweede jaar als heremieten begonnen zijn, lopen de frustraties soms hoog op. Hoe zit dat nu met extra vrijheid voor de gevaccineerden? Is er wel of niet gevaar voor bloedklonters? Hoe lang duurt dat hier nu nog?“Rigidly defined areas of doubt and uncertainty” zijn er in elk geval niet op het vlak van Covid-19. Gelukkig biedt de astronomie een hele sterrenhemel aan fantastische, futiele, doch super interessante en fundamentele onzekerheid, als een rots waar je op kunt bouwen. Vind hieronder, zoals steeds, een overzicht van wat er te zien is aan dit hemelgewelf.

A: Samenstand van Mars met de maan

Deze is ondertussen een klassieker in de Hitchhiker’s Guide! Op zaterdag 17 april om 13:29 zijn Mars en de maan slechts 44′ van elkaar verwijderd. Deze dichtste nadering gebeurt in onze streken jammer genoeg bij daglicht. Wij bekijken het tweetal het best om 21:15 in het westzuidwesten. Hun onderlinge separatie is dan 2,9°. Waarnemers uit Afrika en Zuid-Azië hebben meer geluk en zien Mars bedekt worden door de maan!

B: De Virginiden en de Lyriden

Is het niet lang geleden dat we het nog eens over meteorenzwermen gehad hebben? De voorbije paar maanden waren niet ideaal om vallende sterren te spotten. Het internet zal u vertellen dat er wel een aantal zwermen gepiekt hebben, maar de omstandigheden waren uiterst ongunstig en de kans dat we iets te zien kregen, was klein. We hebben u daarom de uitleg en de excuses bespaard.

De volgende piek op de kalender is op 18 april, met in de hoofdrol de $\alpha$ -Virginiden. Rond 01:00 bereikt de radiant zijn hoogste positie aan de hemel, dat is 35° boven de horizon in het zuiden. Doordat de radiant niet erg hoog staat, is er naar schatting slechts gemiddeld 1 meteoor per uur te zien. Als we daar de sporadische meteoren bijtellen, mogen we 6 tot 13 meteoren verwachten. De $\alpha$ -Virginiden hebben een relatief lange piek, ongeveer 9 dagen, dus we kunnen gerust op verschillende dagen naar de hemel turen.

Op 22 april piekt er nog een zwerm: de Lyriden. Vroeg in de ochtend, om 04:30, staat de radiant van de meteorenzwerm 66° boven de horizon. Door het tijdstip (vlak voor de schemering) en de positie (niet in het zenit) zullen we opnieuw geen spectaculaire dingen mogen verwachten, slechts 1 tot 3 meteoren per uur. We verwachten dan ook niet dat u daar speciaal uw slaap voor laat. De Lyriden zijn echter gekend voor hun vuurbollen. Dat zijn bijzonder heldere meteoren, per definitie helderder dan een planeet, met vaak opmerkelijke kleuren. Een voorbeeld van een vuurbol wordt getoond in onderstaande figuur.

Op 19 november 2020 kon Volkssterrenwacht Cozmix een vuurbol vastleggen met hun Allsky-camera, zoals te zien op de linkse figuur. Deze waarneming werd ook bevestigd door hun radio-antenne, zoals te zien op de rechtse figuur.

De kleuren van een vuurbol zijn afhankelijk van de chemische samenstelling van de meteoor en de atmosfeer waar deze doorheen suist. Een oranje-gele gloed betekent dat er veel natrium aanwezig is. Een groene staart kan wijzen op de aanwezigheid van koper. Geel is typisch voor ijzer, blauwgroen wijst op magnesium, violet op calcium en een rode vallende ster verbrandt stikstof en zuurstof.

Roze Supermaan

Op 27 april is het volle maan. Dat is op zich niet zo bijzonder, ware het niet dat de maan zich op dat moment in het perigeum bevindt. Het perigeum is het punt waar de maan op haar baan omheen de aarde het dichtst bij de aarde passeert. De baan van de maan is immers geen perfecte cirkel, maar een ellips (hoewel nog steeds vrij rond). De combinatie volle maan en perigeum (in april) levert ons een roze supermaan op. Wat is er nu zo roze of zo super aan een roze supermaan? We zochten het voor u uit.
Doordat de volle maan zich in het perigeum bevindt, zal ze 14% groter lijken dan wanneer de maan zich in het apogeum zou bevinden. Het apogeum is dan natuurlijk het punt waar de maan het verst van de aarde verwijderd is. Die 14% is dus het verschil tussen 2 extreme gevallen. In werkelijkheid zal het grootteverschil waarschijnlijk niet of nauwelijks opvallen. Bij maanopkomst zal de maanschijf aan de horizon een oranje-gele kleur hebben doordat het de oranje avondgloed van de ondergaande of reeds ondergegane zon reflecteert. Niet roze dus? Wel… niet echt. Het roze aspect van de roze supermaan heeft namelijk een andere oorsprong! Een aantal oude culturen hadden de gewoonte om volle manen een naam te geven. Dit was een manier om de tijd bij te houden. De volle maan van april is historisch altijd een belangrijke maan geweest. Deze markeert een aantal feesten en rituelen die verband houden met het begin van de lente, maar ook Pasen bijvoorbeeld. Het roze zou afkomstig zijn van de vlambloem of flox (flox of phlox komt uit het Grieks en betekent “vlam”) die in april begint te bloeien. Deze bloemen komen vooral voor in het Noorden van Amerika. De roze volle maan ziet er dus precies hetzelfde uit als de harvest moon in september of de strawberry moon in juni. De supermaan op 27 april is de eerste van twee supermanen dit jaar. De volgende zal te zien zijn in mei.

Soms zien we een enorme maanschijf aan de horizon. Dat hoeft echter helemaal geen supermaan te zijn. De maan is op dat moment ook niet écht groter dan normaal, dat lijkt alleen maar zo, omdat we de afmetingen van de maan vergelijken met objecten die in de buurt zijn, zoals bomen aan de horizon. Bovendien zijn onze hersenen erop getraind om afstanden te corrigeren voor een “atmosferisch” perspectief. Een wolk aan de horizon ziet er kleiner uit dan een wolk die exact even groot is, maar meer in het zenit staat, omdat deze dan dichterbij is. Als we een foto zouden nemen van de maan op het moment dat ze zich aan de horizon bevindt en op het moment dat ze zich op haar hoogste punt aan de hemel bevindt, dan zou het schijfje in elke foto even groot zijn. Geen toestanden zoals in Bruce Almighty dus! Nu hoeft u zich niet meteen slecht te voelen als u dacht dat dit fenomeen een meer fysische oorsprong had. De geleerde Ptolemaeus probeerde in zijn boek de Almagest de reusachtige maanschijf te verklaren aan de hand van lichtbreking in de atmosfeer.