The Hitchhiker’s Guide To The Night Sky - 01/11/2022

Figuur 1: Kijk op dinsdag 1 november na zonsondergang naar de samenstand van de halfverlichte maan met Saturnus. Omstreeks 19u30 staat het duo het hoogst aan de hemel, op een hoogte van ruwweg 20°.

Figuur 2: Kijk op vrijdag 4 november na zonsondergang naar de samenstand van de bijna volle maan met Jupiter. Omstreeks 22u staat het duo het hoogste aan de hemel, op een hoogte van ruwweg 35°.

Figuur 4: Op maandag 14 november staat de maan voor zonsopkomst in het verlengde van de helderste sterren uit het sterrenbeeld Tweelingen: Castor en Pollux. Kijken kunt u vanaf 4u ’s ochtends tot zonsopkomst.

De werkgroep sterrenkunde brengt The Hitchhikers’s Guide To The Night Sky terug! Zie het als een tweede seizoen waarin het ontdekken van de sterrenhemel verder gaat. We proberen u opnieuw wegwijs te maken aan de hemel door mooie verschijnselen onder de loep te nemen, zowel in een kort overzicht bovenaan de blogpost, als in een uitgebreidere uitleg in de blogpost zelf.

1 Samenstand Maan – Saturnus, Jupiter

In deze periode gaat de zon onder omstreeks 17u. Op dinsdag 1 november is de half verlichte maan (eerste kwartier) op dat tijdstip ook al zichtbaar, laag in het zuidoosten. Een uur later, omstreeks 18u, zal het ook al donker genoeg zijn om zo’n 5° ten noorden van de maan ook de geringde planeet Saturnus te zien schitteren in een mooie samenstand.

Richt zeker eens een verrekijker of telescoop op Saturnus om de ringen te bewonderen! De komende jaren zullen vanaf de aarde gezien de ringen immers geleidelijk aan minder zichtbaar worden, tot in 2025 ze helemaal verdwenen lijken te zijn. Geen paniek, in de jaren daarna worden ze opnieuw geleidelijk aan zichtbaarder tot we in 2031 maximaal naar de onderkant van de ringen kunnen kijken. Figuur 5 toont een vergelijking van het zicht op Saturnus, waarbij figuur 6 uitlegt hoe dit fenomeen te verklaren valt.

Kijken naar de samenstand kan vanaf zonsondergang tot middernacht. Het beste tijdstip is rond 19u30, want dan staat het duo het hoogst aan de hemel, op een hoogte van zo’n 17° (maan) en 22° (Saturnus).

Enkele dagen later, op vrijdag 4 november, kunt u de verder wassende maan (volle maan valt op 8 november) dan weer terugvinden bij de planeet Jupiter. Bij zonsondergang is de maan al zichtbaar, laag in het oostzuidoosten. Een uurtje later komt Jupiter er ook bij pronken, op zo’n 3° van de maan, zoals ook te zien in figuur 2.

Kijken kan vanaf zonsondergang tot omstreeks 3u ’s nachts. Omstreeks 22u staat het duo het hoogst aan de hemel, op een hoogte van zo’n 34° (maan) en 37° (Jupiter). Wie met een verrekijker of telescoop kijkt kan de vier Galileïsche manen proberen spotten, al zal u kort na zonsondergang slechts twee manen kunnen spotten omdat Io en Europa zich nog achter Jupiter bevinden. Vanaf 21u zouden deze twee manen zich ook zichtbaar moeten maken, al zullen ze dicht bij elkaar staan, waardoor sommige waarnemers zouden denken er maar drie te kunnen observeren. Figuur 7 toont de stand van de Galileïsche manen
rond Jupiter om 1u.

2 Oppositie Uranus

Het feit dat Uranus pas in 1781 voor de eerste keer werd geclassificeerd als planeet (Uranus werd al vanaf 1690 af en toe waargenomen, maar als ster geïnterpreteerd) toont al aan hoe moeilijk het is om deze verre ijsreus te kunnen zien aan de hemel. Rond zijn oppositie zal de planeet echter wel eens beter zichtbaar zijn, met het beste zicht op woensdag 9 november. Tijdens die oppositie staat Uranus pal aan de andere kant van de aarde dan
waar de zon staat. Hierdoor wordt zonlicht maximaal gereflecteerd van Uranus’ atmosfeer en is hij dus helderder. Wie weet waar te kijken kan op een heel donker plekje Uranus zelfs met het blote oog terugvinden!

Wanneer de zon ondergaat, komt Uranus net op. De volgende ochtend komt de zon dan weer net op wanneer Uranus onder de horizon verdwijnt. Dit is natuurlijk een gevolg van het op één lijn liggen van zon, Uranus en aarde. In theorie is Uranus de hele nacht zichtbaar. In de praktijk kun je best rond 00u30 kijken, want dan staat de planeet op een maximale hoogte aan de hemel van zo’n 55°. Bemerk dat het nog maar net volle maan is geweest op 8 november, en dat de maan zich niet zo ver van de ijsreus bevindt. Hierdoor zal een blote-oogwaarneming moeilijk worden, maar met een verrekijker is het zeker het proberen waard!

3 Samenstand Maan – Castor – Pollux

De maan is intussen alweer aan het afnemen, om op 16 november in laatste kwartier te staan. Al bij opkomst van de maan omstreeks 21u bevindt onze natuurlijke satelliet zich in de buurt van de twee helderste sterren van het wintersterrenbeeld Tweelingen. Rond 4u op 14 november vormt het trio een perfecte lijn, wat iets afneemt richting zonsopkomst maar nog steeds als lijn kan doorgaan zoals te zien op figuur 4.

In de Griekse mythologie waren Kastor en Polydeukes (Castor en Pollux in de verlatijnsing) tweelingen, voortgekomen uit de verkrachting van Leda door Zeus. Tussentijds is het even het vermelden waard dat Zeus verlatijnst Jupiter is (waar ook een planeet naar vermoed is) en dat Leda ook geëerd wordt doordat een maan van Jupiter haar naam heeft gekregen. Zeus verleidde Leda door te metamorfoseren in een prachtige witte zwaan, waar
het sterrenbeeld Zwaan een verwijzing naar is aan de hemel. Kastor was sterfelijk, terwijl Polydeukes geschonken was met de gift onsterfelijk te zijn. Tijdens een zwaar gevecht met een andere tweeling om de hand van geliefdes, werd Kastor neergestoken. Polydeukes smeekte hierop bij zijn vader, Zeus, of hij niet de onsterfelijkheid die Polydeukes had kon delen met Kastor zodat deze weer kon leven. Zeus plaatste ze daarop beiden aan de sterrenhemel waar ze eeuwig samen zouden staan.

4 Toemaatje: Totale Maansverduistering

Dat de gedeeltelijke zonsverduistering van afgelopen 25 oktober een succes was, is het minst wat we kunnen zeggen. Over het algemeen hadden we in Gent weinig bewolking en konden we de zon optimaal bekijken met de opgestelde telescopen van zowel VVN als Kijkerbouw VSRUG. Er waren ook enkele grote zonnevlekken waarneembaar op het zonoppervlak, waarvan er een op een bepaald moment mooi bedekt werd door de voorbij passerende maan, wat het spektakel des te mooier maakte. Bedankt aan alle enthousiastelingen die dit mooie fenomeen samen met ons kwamen vieren.

Dat er naast zonsverduisteringen ook maansverduisteringen mogelijk zijn, is u vast niet onbekend. De aarde is gezegend om binnenkort, op dinsdag 8 november, een totale maansverduistering te mogen meemaken, dicht bij de zonsverduistering van eind oktober.

Dat deze gebeurtenis slechts als toemaatje staat en niet als hoofditem is opgenomen heeft echter zijn reden. Zo is de maansverduistering enkel maar zichtbaar in Noord-Amerika, Azïe en Australïe, en zullen we in Europa helemaal niets van het hele gebeuren merken. Dat is enorm spijtig, want het is niet de minste maansverduistering. Figuur 9 toont schematisch hoe een maansverduistering werkt. Daarbij beweegt de maan door de aard-
schaduw waardoor direct zonlicht niet meer op de maan kan invallen. Enkel nog afgebogen lichtstralen door de aardatmosfeer komen op het maanoppervlak, en omdat de aardatmosfeer graag blauw licht verstrooit, krijgt de maan een dieprode kleur. Werkelijk een fascinerend zicht!

Figuur 9 toont ook dat bepaalde stukjes ruimte achter de aarde niet gans verduisterd worden, maar dat er wel minder zonlicht de maan direct kan bereiken. Dat is het verschil tussen de kernschaduw (umbra) en bijschaduw (penumbra). Figuur 10 toont de aardschaduw geprojecteerd op de hemel, en de maan die zich op 8 november doorheen deze schaduw beweegt.

De verschillende fases doorlopend, zal de maan starten in punt 1 met de eerste aanraking met de bijschaduw. Dat zal geen merkbaar verschil teweeg brengen in de helderheid van de maan en is dus louter ’theoretisch’ een belangrijk tijdstip. Vanaf de maan in punt 2 komt, gebeurt er wel iets merkbaars. De maan raakt dan voor het eerst de kernschaduw en naarmate de tijd vooruit gaat, zal de maan zich met een groter deel in die kernschaduw bevinden. Het deel dat in de kernschaduw ligt is nu niet zichtbaar, terwijl het deel dat zich nog in de bijschaduw bevindt wel zichtbaar blijft. We zien de maan dus langzaamaan ’verdwijnen’ in de kernschaduw tot de maan in punt 3 zit.
Op dat moment zit de maan volledig in de kernschaduw en wordt ze weer volledig zichtbaar, hetzij wel donkerrood en niet meer zo fel schijnend als voorheen. Tot in punt 5 bevindt de maan zich in de kernschaduw en oogt ze dieprood, waarbij vanaf daarna de maan weer een smalle sikkel wit licht laat zien en het deel dat nog uit de kernschaduw moet komen opnieuw plots verdwenen lijkt. Vanaf punt 6 zal de maan weer lijken zoals we denken dat ze altijd is, al zal ze iets minder helder schijnen tot ze volledig in punt 7 uit de bijschaduw is gekomen.

De duur van totaliteit, dus van punt 3 tot punt 5 in figuur 10, duurt 86 minuten, dus het deel van de wereld dat dit prachtige fenomeen kan zien gebeuren, zal er even van kunnen genieten. Wij zullen moeten wachten tot 20 december 2029 vooraleer we nog eens een totale maansverduistering kunnen zien vanuit België.