J. Robert Oppenheimer

Vandaag, exact 116 jaar geleden werd J Robert ‘Oppie’(*) Oppenheimer geboren in New York. Oppenheimer wordt tot diens grote afschuw gezien als de “vader van de atoombom”, een titel die hij verdiende als wetenschappelijk directeur van het Los Alamos-project.
Maar we lopen vooruit op de feiten. Oppenheimer kwam uit een welvarend Joods gezin, dat geëmigreerd was vanuit Duitsland eind 19e eeuw. Al van jongsafaan toonde hij interesse voor een breed gamma aan onderwerpen. Van wiskunde en natuurwetenschappen tot klassieke talen, Franse literatuur, oosterse filosofie en kunst. Geen vakidioot dus.

Oppie blonk uit op school, maar had weinig vrienden. Hij begon aan een studie chemie, maar merkte al snel dat de natuurkunde hem veel nauwer aan het hart lag. De VS ontbrak het in de jaren ’20 aan voortreffende natuurkundige instituten, waarop Oppenheimer in 1924 besloot naar Europa te gaan. Europa, waar door mannen als Einstein en de eerste generatie kwantumfysici het centrum van de moderne fysica lag. Hij ging aan de slag als experimenteel fysicus in het Cavendish Laboratory in Cambridge, waar hij werkte bij Rutherford en Thomson, beide beroemde Nobelprijswinnaars. Het bleek echter al snel dat experimenten niet aan hem besteed waren. Oppenheimer kampte met depressie en kreeg – hoewel hij het niet wilde aanvaarden – de stempel ‘schizofrenie’ van de psychiater.

In 1926 vertrok hij naar hét topinstituut van de theoretische fysica op dat moment: Göttingen. Daar vond hij zijn passie. Hij werd er vrienden met o.a. Paul Dirac en Werner Heisenberg en publiceerde heel wat over de kwantumtheorie. Zijn beroemdste bijdrage uit die periode is de ‘Born-Oppenheimerbenadering’, een vereenvoudigingsmethode om systemen van moleculen op te lossen.

Een jaar later vertrok hij weer naar zijn ‘alma mater’ Harvard. Niet veel later verhuisde hij naar California om te werken bij zowel Caltech als Berkeley University. Oppie was een geliefd persoon bij de studenten. Vaak eindigden lessen bij hem thuis over heel andere onderwerpen en onder invloed van aanzienlijke hoeveelheden ethanol. Men beschreef hem als een enorm bevliegend en charismatisch persoon, met uitzonderlijke leiderskwaliteiten en een sterke intellectuele onafhankelijkheid. Oppenheimer wordt gezien als de oprichter van de Amerikaanse school van theoretische fysica.

Oppenheimer veranderde meermaals van onderzoeksonderwerp. Van nucleaire fysica, spectroscopie en kwantumveldentheorie (hij beweerde bvb. als eerste dat Dirac’s interpretatie van protonen als positieve elektronen niet juist kon zijn) tot astrofysica. In 1930 schreef hij de eerste artikelen over zwarte gaten die hem – moest hij nog geleefd hebben in het gouden  tijdperk van zwartegaten-fysica in de jaren ’60 – een Nobelprijs opgeleverd zouden hebben. Hij berekende een grens aan de massa van sterren, waarboven geen neutronenster kan ontstaan maar enkel een zwart gat.

Oppenheimer leefde natuurlijk in een stormachtig tijdperk. Niet alleen eindigde in 1939 zijn relatie met Jean Tatlock – een schrijfster voor de communistische krant -, en werd hij de 4e man van Katherine Puening, een communistische biologe. Dat jaar schreef Einstein ook een brief aan Roosevelt om hem te waarschuwen dat ‘Duitsers misschien eerder een atoombom zouden klaarhebben’, waarop alles op poten gezet werd om die eerste nucleaire wapenwedloop te winnen en het nazisme hardhandig de wereld uit te helpen. Project Manhattan werd geboren. Onder leiding van Robert Oppenheimer trachtte men de neutronen-kettingreactie in kernsplijting volledig te beheersen, en men slaagde daar ook voor het eerst in in 1942.

Project Manhattan was volledig geheim (al waren de Russen net iets meer aanwezig dan gewenst). Het laboratorium werd dan ook gecentreerd op 1 plek, niet ver van Oppenheimers boerderij: Los Alamos, New Mexico. De beste wetenschappers van die tijd groepeerden zich daar.
Richard Feynman (2e rij, naast Oppenheimer) was één van hen.

Op 16 juli 1945 werd de eerste test gedaan met de plutoniumbom ‘Trinity’, waarover Oppie later de beruchte – hindoeïstische – woorden

“Now I am become Death, the destroyer of worlds.”

uitsprak. President Truman bleef niet lang bij de pakken zitten; de rest is natuurlijk geschiedenis.

Na de oorlog vertrok hij naar Princeton, als collega van de toen 68-jarige Einstein. Als politiek adviseur zag Oppenheimer het als zijn morele plicht om Amerika te waarschuwen voor een nucleair tijdperk, en ijverde voor de oprichting van een internationaal commitee . De Koude Oorlog bewijst dat het hem niet gelukt is.
Na zijn negatief advies voor het ontwerpen van een waterstofbom (gebaseerd op kernfusie i.p.v. -splijting), maakte hij zich onpopulair bij president Truman. Dat ‘ontplofte’ dan nog eens helemaal toen de Russen begin jaren ’50 hun eerste testen deden met hun atoombom en Oppie ervan verdacht werd een spion te zijn.

In een beroemde hoorzitting (meer informatie: https://en.wikipedia.org/wiki/Oppenheimer_security_hearing) in 1954 werd zijn verleden volledig binnenstebuiten gekeerd. Zijn communistische sympathieën en omgang met wetenschappers die van verraad verdacht werden tijdens het Manhattan project, zorgden er uiteindelijk voor dat hij al zijn politieke functies verloor en zijn leven lang geschaduwd werd door de FBI.

In de laatste jaren van zijn leven schreef hij enkele boeken, en gaf hij voordrachten in de VS, Europa en Canada over de relatie tussen wetenschap en maatschappij. In ’67 stierf hij aan keelkanker, als gevolg van een leven lang kettingroken.

Oppenheimer won nooit een Nobelprijs, al werd hij 3 keer genomineerd. Wel won hij bij wijze van politiek eerherstel de Fermi-prijs van president Kennedy in ’63.

Voor zij die graag meer willen weten over Oppenheimer, en de dilemma’s over morele verantwoordelijkheid van wetenschappers, is

American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer (Pulitzer Prijs 2005)

een absolute aanrader!

(*) Een naam die hij – raar maar waar – aan Nederlanders te danken heeft. Toen Oppenheimer in 1928 een gastcollege in Leiden ging geven, verbaasde hij iedereen door les te geven in het Nederlands! Dit is nog maar eens een bewijs van Oppenheimers ongelooflijke veelzijdigheid. De Nederlandse studenten waren enorm onder de indruk en begonnen hem ‘Opje’ te nemen, wat in het Engels ‘Oppie’ werd.

Bronnen:

https://en.wikipedia.org/wiki/J._Robert_Oppenheimer

https://www.britannica.com/biography/J-Robert-Oppenheimer

https://www.youtube.com/watch?v=kow3Q8Q4V7A

https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/de-lange-fall-out-van-de-zaak-oppenheimer~bd96b8e6/